ความเป็นมา
สืบเนื่องจากกระทรวงการคลังมีนโยบายให้มีการจัดสร้างพิพิธภัณฑ์เฉพาะทางเกี่ยวกับเงินตรา เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ด้านประวัติศาสตร์ เศรษฐกิจ และสังคมของประเทศ จึงมอบหมายให้กรมธนารักษ์จัดสร้างพิพิธภัณฑ์ภายใต้แนวคิด "วิถีแห่งเงินตรา สินล้ำค่าของแผ่นดิน” เพื่อจัดแสดงเงินตราโบราณ เหรียญกษาปณ์ เหรียญที่ระลึก เงินตราต่างประเทศ และเผยแพร่ภารกิจของกรมธนารักษ์ด้านการผลิตเหรียญกษาปณ์ การอนุรักษ์เงินตราโบราณ และเพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้เฉพาะด้านเกี่ยวกับเหรียญกษาปณ์และเงินตราสำหรับผู้สนใจ นักสะสม เยาวชน และประชาชนทั่วไป นอกจากนี้ยังเป็นพื้นที่สร้างสรรค์สำหรับนักสะสมเหรียญและผู้สนใจทั่วไป ในการพบปะแลกเปลี่ยนความรู้ ข้อมูล ตลอดจนการจัดนิทรรศการ และกิจกรรมที่เกี่ยวกับเหรียญกษาปณ์
พิพิธภัณฑ์เหรียญกษาปณานุรักษ์ มีการดำเนินการโดย แบ่งออกเป็น ๒ ระยะ ได้แก่
โครงการพิพิธภัณฑ์เหรียญ (ระยะที่ ๑) ดำเนินการปรับปรุงภูมิทัศน์ภายนอกและพื้นที่ชั้น ๑ ของอาคารสำนักบริหารเงินตรา เป็นพิพิธภัณฑ์ ดำเนินการจัดนิทรรศการถาวร ห้องปฐมบทแห่งเงินตรา และห้องนิทรรศการเทิดพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ โดยนำเทคโนโลยีที่ทันสมัยมาใช้ประกอบการจัดแสดง เช่น เทคโนโลยีแอนิเมชั่นสี่มิติ โดยเปิดให้เข้าชมเมื่อวันที่ ๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๙
โครงการพิพิธภัณฑ์เหรียญ (ระยะที่ ๒) ดำเนินการปรับปรุง ห้องจัดแสดงชั้น ๒ ได้แก่ ห้องนานาอาณาจักรเหรียญ ห้องเริ่มต้นอาณาจักรไทย ห้องกษาปณ์รัตนโกสินทร์ ห้องเหรียญกับสังคมไทย ห้องเหรียญนานาชาติ ห้องกว่าจะมาเป็นเหรียญ ห้องรู้รอบเหรียญ ห้องร้อยเรียงเรื่องเงินตราไทย และห้องวัฒนากษาปณ์ไทย โดยใช้สื่อและเทคโนโลยีประกอบการจัดแสดง ที่ทันสมัยและสร้างปฏิสัมพันธ์กับผู้เข้าชม ดำเนินการติดตั้งระบบการจัดแสดงสื่อประกอบการจัดแสดง ระบบรักษาความปลอดภัย และระบบจำเป็นอื่น ๆ นอกจากนี้จัดให้มีห้องสมุด เฉพาะทางเกี่ยวกับเหรียญกษาปณ์เพื่อการศึกษาค้นคว้าและห้องกิจกรรมสำหรับผู้เข้าชมที่จะสร้างสรรค์กิจกรรมร่วมกัน
ภายหลังการดำเนินงานทั้ง ๒ ระยะแล้วเสร็จ กระทรวงการคลังได้ขอพระราชทานชื่ออาคารพิพิธภัณฑ์จากพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยได้รับพระราชทานชื่อว่า "พิพิธภัณฑ์เหรียญกษาปณานุรักษ์” หมายถึง สถานที่เก็บรวบรวมและแสดงสิ่งต่าง ๆ เกี่ยวกับเหรียญ อันเป็นที่อนุรักษ์เหรียญกษาปณ์
ปรัชญา
"วิถีแห่งเงินตรา สินล้ำค่าของแผ่นดิน”
เงินตราไม่เพียงแต่เป็นสื่อกลางที่ใช้การแลกเปลี่ยนหมุนเวียนในเศรษฐกิจ
หากยังเปรียบเสมือนนักเดินทางผู้ทำหน้าที่บันทึกเรื่องราวของมนุษยชาติในทุกยุคทุกสมัย
สัญลักษณ์
รูปนกวายุภักษ์ภายในอุณาโลม หมายถึง หน่วยงานในสังกัดกรมธนารักษ์ กระทรวงการคลัง วงขอบด้านในมี ข้อความภาษาอังกฤษ ว่า "THE COIN MUSEUM ”
ด้านล่างมีข้อความภาษาไทย ว่า "พิพิธภัณฑ์เหรียญกษาปณานุรักษ์”
ประติมากรรมแห่งเหรียญ
ประติมากรรมแห่งเหรียญ จะตั้งอยู่บริเวณด้านหน้าของอาคารพิพิธภัณฑ์ แต่ละชิ้นมีความหมายดังนี้
ประติมากรรมในภาพด้านซ้าย มีชื่อว่า "ปะติดปะต่อ” หมายถึง เหรียญเป็นหลักฐานที่ปะติดปะต่อเรื่องราวในอดีตให้สมบูรณ์ ส่วนประติมากรรมในภาพด้านขวา ชื่อว่า "เชื่อมโยง” หมายถึง เหรียญเป็นตัวเชื่อมโยงเรื่องราวทางเศรษฐกิจ สังคม วิถีชีวิต และวัฒนธรรมเข้าด้วยกัน
ประติมากรรมในภาพด้านซ้าย ชื่อว่า "หลอมรวม” ซึ่งหมายถึง เหตุการณ์และเรื่องราวที่สำคัญถูกหลอมรวมและบันทึกไว้บนเหรียญ เพื่อส่งต่อเรื่องราวจากรุ่นสู่รุ่น และประติมากรรมในภาพด้านขวา มีชื่อว่า "สะท้อนเรื่องราว” หมายถึง รูปลักษณ์ ลวดลายของเหรียญ สะท้อนเรื่องราวในช่วงเวลานั้น
อารยสถาปัตย์เพื่อทุกคน
พิพิธภัณฑ์เหรียญกษาปณานุรักษ์ได้ตระหนักถึง ความสำคัญในการเข้าถึง (Accessibility) องค์ความรู้ของทุกคนอย่างเท่าเทียม จึงนำแนวคิดอารยสถาปัตย์ (Universal Design) มาปรับใช้ในการออกแบบอาคาร สภาพแวดล้อม สิ่งอำนวยความสะดวก และการจัดแสดงนิทรรศการ เพื่อรองรับผู้เข้าชมทุกประเภท ทั้งผู้พิการ ผู้สูงอายุ เด็ก และชาวต่างชาติ นอกจากนี้ยังมีอุปกรณ์บรรยายเสียงในการนำชมพิพิธภัณฑ์ (audio guide) พร้อมหูฟัง เพื่ออำนวยความสะดวกในการเข้าชมพิพิธภัณฑ์ โดยให้บริการ ข้อมูลทั้งสิ้น ๗ ภาษา ได้แก่ ภาษาไทย ภาษาอังกฤษ ภาษาจีน ภาษาญี่ปุ่น ภาษาเกาหลี ภาษาเยอรมัน และภาษาฝรั่งเศส รวมไปถึงสิ่งอำนวยความสะดวกต่าง ๆ เช่น ทางลาด เบรลล์บล็อกนำทางสำหรับผู้พิการทางการเห็น สื่อจำลองที่สามารถเรียนรู้ผ่านการสัมผัส รวมถึงการบริการและการรักษาความปลอดภัยภายในพิพิธภัณฑ์
พระคลัง ในพระคลังมหาสมบัติ
ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีการสร้าง "พระคลัง" ซึ่งมีรูปลักษณะและ นัยยะในการสร้างคล้ายกับ "พระสยามเทวาธิราช" เพื่อเป็นเทพสำหรับปกปักรักษาทรัพย์สินของแผ่นดินที่เก็บรักษาในพระคลังมหาสมบัติ ตลอดจนเพื่อให้ข้าราชบริพารได้สักการบูชาเพื่อความเป็นสิริมงคล และเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจในการสร้างคุณงามความดี มีความซื่อสัตย์สุจริต พระคลัง ในพระคลังมหาสมบัติ เป็นเทวรูปหล่อ ประทับยืน ทรงเครื่องเต็มอย่างกษัตริยาธิราช ทรงพระมงกุฎ พระหัตถ์ขวาทรงพระขรรค์ เพื่อแสดงถึงการปกป้องคุ้มครอง พระหัตถ์ซ้ายทรงดอกบัว อันเป็นสัญลักษณ์ของปัญญาความดีงาม ความเจริญงอกงาม และความอุดมสมบูรณ์
