ความเป็นมา
สืบเนื่องจากกระทรวงการคลังมีนโยบายให้มีการจัดสร้าง พิพิธภัณฑ์เฉพาะทางเกี่ยวกับเงินตรา เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ ด้านประวัติศาสตร์ เศรษฐกิจ และสังคมของประเทศ จึงมอบหมายให้กรมธนารักษ์จัดสร้างพิพิธภัณฑ์ภายใต้แนวคิด "วิถีแห่งเงินตรา สินล้ำค่าของแผ่นดิน” เพื่อจัดแสดงเงินตรา โบราณ เหรียญกษาปณ์ เหรียญที่ระลึก เงินตราต่างประเทศ และเผยแพร่ภารกิจของกรมธนารักษ์ด้านการผลิตเหรียญกษาปณ์ การอนุรักษ์เงินตราโบราณ และเพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ เฉพาะด้านเกี่ยวกับเหรียญกษาปณ์และเงินตราสำหรับผู้สนใจ นักสะสม เยาวชน และประชาชนทั่วไป นอกจากนี้ยังเป็นพื้นที่สร้างสรรค์สำหรับนักสะสมเหรียญและผู้สนใจทั่วไป ในการพบปะแลกเปลี่ยนความรู้ ข้อมูล ตลอดจนการจัดนิทรรศการ และกิจกรรมที่เกี่ยวกับเหรียญกษาปณ์ พิพิธภัณฑ์เหรียญกษาปณานุรักษ์ มีการดำเนินการโดย แบ่งออกเป็น ๒ ระยะ ได้แก่
โครงการพิพิธภัณฑ์เหรียญ (ระยะที่๑) ดำเนินการปรับปรุง ภูมิทัศน์ภายนอกและพื้นที่ชั้น ๑ ของอาคารสำนักบริหารเงินตรา เป็นพิพิธภัณฑ์ ดำเนินการจัดนิทรรศการถาวร ห้องปฐมบทแห่งเงินตรา และห้องนิทรรศการเทิดพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ โดยนำเทคโนโลยีที่ทันสมัยมาใช้ประกอบการจัดแสดง เช่น เทคโนโลยีแอนิเมชั่นสี่มิติ โดยเปิดให้เข้าชมเมื่อวันที่ ๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๕๙
โครงการพิพิธภัณฑ์เหรียญ (ระยะที่ ๒) ดำเนินการปรับปรุง ห้องจัดแสดงชั้น ๒ ได้แก่ ห้องนานาอาณาจักรเหรียญ ห้องเริ่มต้น อาณาจักรไทย ห้องกษาปณ์รัตนโกสินทร์ ห้องเหรียญกับสังคมไทย ห้องเหรียญนานาชาติ ห้องกว่าจะมาเป็นเหรียญ ห้องรู้รอบเหรียญ ห้องร้อยเรียงเรื่องเงินตราไทย และห้องวัฒนากษาปณ์ไทย โดยใช้สื่อและเทคโนโลยีประกอบการจัดแสดง ที่ทันสมัยและสร้างปฏิสัมพันธ์กับผู้เข้าชม ดำเนินการติดตั้ง ระบบการจัดแสดงสื่อประกอบการจัดแสดง ระบบรักษาความปลอดภัย และระบบจำเป็นอื่น ๆ นอกจากนี้จัดให้มีห้องสมุด เฉพาะทางเกี่ยวกับเหรียญกษาปณ์เพื่อการศึกษาค้นคว้าและห้องกิจกรรมสำหรับผู้เข้าชมที่จะสร้างสรรค์กิจกรรมร่วมกัน
ภายหลังการดำเนินงานทั้ง ๒ ระยะแล้วเสร็จ กระทรวงการคลังได้ขอพระราชทานชื่ออาคารพิพิธภัณฑ์ จากพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยได้รับ พระราชทานชื่อว่า "พิพิธภัณฑ์เหรียญกษาปณานุรักษ์” หมายถึง สถานที่เก็บรวบรวมและแสดงสิ่งต่าง ๆ เกี่ยวกับเหรียญ อันเป็นที่อนุรักษ์เหรียญกษาปณ์"ความสำคัญของเหรียญเปรียบเสมือนบันทึกทางประวัติศาสตร์”
เงินตราไม่เพียงแต่เป็นสื่อกลางที่ใช้การแลกเปลี่ยนหมุนเวียนในเศรษฐกิจ หากยังเปรียบเสมือนนักเดินทางผู้ทำหน้าที่บันทึกเรื่องราวของมนุษยชาติในทุกยุคทุกสมัย
รูปนกวายุภักษ์ ภายในอุณาโลม หมายถึง หน่วยงาน ในสังกัดกรมธนารักษ์ กระทรวงการคลัง วงขอบด้านในมี ข้อความภาษาอังกฤษว่า "COIN MUSEUM TREASURY DEPARTMENT THAILAND” ด้านล่างมีข้อความภาษาไทย ว่า "พิพิธภัณฑ์เหรียญกษาปณานุรักษ์”
กรมธนารักษ์ กระทรวงการคลัง ได้พิจารณาสถานที่สำหรับจัดสร้างพิพิธภัณฑ์เหรียญ และเห็นว่าอาคารสำนักบริหารเงินตราซึ่งเดิมใช้เป็นอาคารสำนักงาน รวมทั้งให้บริการจ่ายแลกเหรียญกษาปณ์หมุนเวียน เหรียญกษาปณ์ที่ระลึก และเหรียญที่ระลึก ที่กรมธนารักษ์เป็นผู้ผลิตให้แก่ประชาชน นั้นมีความเหมาะสมจึงได้ปรับเปลี่ยนอาคารดังกล่าวเป็นพิพิธภัณฑ์เหรียญ
ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีการสร้าง "พระคลัง” ซึ่งมีรูปลักษณะและนัยยะในการสร้างคล้ายกับ "พระสยามเทวาธิราช” เพื่อเป็นเทพสำหรับปกปักรักษาทรัพย์สินของแผ่นดินที่เก็บรักษาในพระคลังมหาสมบัติ ตลอดจนเพื่อให้ข้าราชบริพารได้สักการบูชาเพื่อความเป็นสิริมงคล และเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจในการสร้างคุณงามความดี มีความซื่อสัตย์สุจริตพระคลัง ในพระคลังมหาสมบัติ เป็นเทวรูปหล่อ ประทับยืน ทรงเครื่องเต็มอย่างกษัตริยาธิราช ทรงพระมงกุฎ พระหัตถ์ขวาทรงพระขรรค์ เพื่อแสดงถึงการปกป้องคุ้มครอง พระหัตถ์ซ้ายทรงดอกบัว อันเป็นสัญลักษณ์ของปัญญาความดีงาม ความเจริญงอกงาม และความอุดมสมบูรณ์
